Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı və dövlətçiliyi qarşısında sonsuz sayda olan müstəsna xidmətlərindən biri də doğma ana dilimizin dövlət dili kimi qəbul edilməsi, qorunması və inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Məlumdur ki, Sovet İttifaqının tərkibində mövcud olduğu dövrdə, xüsusən də 1920-1970-ci illər ərzində respublikamızda Azərbaycan dili qətiyyən hakim mövqelərə malik deyildi. Həmin illərdə Kremlin siyasətinə uyğun olaraq, müttəfiq respublikalarda yerli xalqların ana dillərinin inkişaf etdirilməsi və zənginləşdirilməsi məqsədilə dövlət tərəfindən heç bir tədbir görülmürdü. Əksinə, milli dil məsələsi SSRİ-də təşviq olunan beynəlmiləlçilik siyasətinə zidd ünsür kimi damğalanır, hətta repressiyaların tüğyan etdiyi 30-ci illərdə bu məsələni qabardanlar sürgünə belə göndərilirdilər. Ötən əsrin 60-70-ci illərində ölkədə ümumi vəziyyət bir qədər yumşalsa da, ideoloji prioritetlər, o cümlədən “vahid xalq-vahid dil” strateji hədəfi hələ də mövcud idi. 70-ci illərin ortalarından başlayaraq SSRİ-ni təşkil edən respublikaların ictimai-siyasi həyatında dil məsələsi yenidən gündəmə gətirildi. Həm də bu gündəm milli dillərin daha da sıxışdırılması ilə əlaqəli idi.

İttifaqın yeni Konstitusiyasının qəbulundan rus dilinin hüquqlarının genişləndirilməsi ilə əlaqədar “vahid dil” siyasəti daha geniş şəkildə təbliğ olunmağa başlandı. Belə bir şəraitdə ana dili məsələsinin təbliği ilə məşğul olmaq son dərəcə təhlükəli idi. SSRİ-nin siyasi və partiya rəhbərliyi bu mövzu ilə bağlı son dərəcə yüksək həssaslıq nümayiş etdirirdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq 1969-cu ildən Azərbaycan SSR-ə rəhbərlik edən Heydər Əliyev bu prinsipial və həyati əhəmiyyət kəsb edən məsələdə öz mövqeyini birmənalı olaraq ortaya qoydu və güzəştə getmək niyyətində olmadığını açıq-aşkar nümayiş etdirdi.
       
Öz çıxışlarının birində Ulu Öndər demişdir: “Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini, mədəniyyətini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir.” SSRİ Konstitusiyası haqqında danışarkən Ümummilli Lider Heydər Əliyev öz nitqində xüsusi olaraq vurğulamışdı ki, Konstitusiya vətəndaşlara təhsil hüququ vermişdir və bu hüquq ana dilində oxumaq imkanı ilə təmin olunur. Bu yanaşma da ana dilimizin həm rəsmi, həm də faktiki olaraq dövlət dili statusu alması məqsədini güdürdü. 7 oktyabr 1977-ci il tarixində yeni SSRİ Konstitusiyası qəbul edildikdən sonra müttəfiq respublikaların da yeni Konstitusiya layihələri dərc olunaraq ümumxalq müzakirəsinə verildi. O cümlədən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya layihəsi də hazırlanmışdı. Lakin bu layihədə Azərbaycan dilinin hansı status daşıması məsələsi öz əksini tapmamışdı. Kommunist ideologiyasının hökmranlıq etdiyi həmin dövrdə əhalinin iştirakı ilə keçirilən müzakirələr formal xarakter daşıyırdı və bu müzakirələrin nəticəsi kimi layihədə hansısa bir dəyişiklik yer ala bilməzdi. Məhz həmin həlledici tarixi məqamda Ulu Öndər Heydər Əliyev sadəcə karyerasını deyil, həmçinin həyatını riskə qoyaraq Konstitusiya layihəsinə Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barədə maddənin salınması üçün əlindən gələni edirdi. Kremldə oturan partiya və hökümət rəhbərlərinin müxtəlif bəhanələrlə yaratdıqları bütün ciddi maneələrə baxmayaraq, Ulu Öndər yaranmış ağır vəziyyətdə SSRİ-nin o vaxtkı rəhbəri L.Brejnevlə görüşür və onunla danışdıqdan sonra Azərbaycan dilinin dövlət dili statusunun Konstitusiyaya salınması məsələsini birdəfəlik həll edir. Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasının 73-cü maddəsində belə bir düzəliş olunur: “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir”. Beləliklə, Azərbaycan dili dövlət dili statusu aldı. Azərbaycan dilinə dövlət dili statusunun verilməsi Heydər Əliyevin xalq qarşısında ən böyük tarixi xidmətlərindən biridir.
       
Xalqın təkidli tələbi ilə 1993-cü ildə Azərbaycanda yenidən siyasi hakimiyyətə qayıdan Ulu Öndər Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunması, adət-ənələrimizin, milliliyimizin inkişafı kimi məsələlərlə yanaşı, Azərbaycan dilinin işlənməsi və inkişaf etdirilməsi məsələsini də daim diqqət mərkəzində saxlayırdı. Məhz bu diqqəti sayəsində Ümummilli Lider ana dilimizin gerçək adını da özümüzə qaytardı. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası hazırlanarkən dövlət dilinin necə adlandırılması ilə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirildi, təkliflər irəli sürüldü və onların böyük əksəriyyəti ana dilimizin Azərbaycan dili adlandırılması təklifini dəstəklədi. Müzakirələrin nəticəsi olaraq 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyanın 21-ci maddəsində Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olması öz əksini tapdı. Bundan sonra ana dilimizin inkişafı və qorunması işi daha da gücləndirildi. Ulu Öndərin “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” 2001-ci il 9 avqust tarixli Fərmanına əsasən hər il avqustun 1-i ölkəmizdə Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd edilir.     
       
Bu gün Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı, dövlət dilinə çevrilməsi, diplomatiya aləminə yol açması, dünyanın ən mötəbər tribunalarından eşidilməsi də Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulan müdrik siyasətin ölkəmizdə uğurla həyata keşirilməsinin nəticələridir. Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin 12 yanvar 2004-cü il tarixli “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” və 2004-cü il 14 yanvar tarixli “Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında” Sərəncamlarına əsasən növbəti illərdə latın qrafikası ilə çap olunacaq əsərlərin siyahısı hazırlanmış və ana dilinin həyatımızın bütün sahələrində müfəssəl tətbiqi gerçəkləşdirilmişdir.

Müasir dövrün tələblərini və reallıqlarını nəzərə alan dövlət başçımızın “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nı 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq etməsi milli və mənəvi varlığımızın güzgüsü olan ana dilimizin saflığının və zənginliyinin qorunması baxımından mühüm addım olmuşdur. Cənab Prezident İlham Əliyevin 2018-ci il noyabrın 1-də imzaladığı “Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Fərmanı ölkəmizdə dövlət dilinin daim diqqət mərkəzində saxlanıldığını bir daha təsdiq edir.




Rusif Kərimov,
Viləşçay Su Anbarı İstismarı İdarəsinin rəisi