XX əsrdə Azərbaycanda mükəmməl bir Abayşünaslıq elmi formalaşıb. Bunu ədəbiyyatşünaslığımızın lideri, akademik İsa Həbibbəyli də qeyd edir: "XX əsr ərzində aparılmış elmi tədqiqatlar, məqalə və kitablar əsasında Azərbaycan Abayşünaslığı formalaşmışdır... Tanınmış Azərbaycan alimlərindən filologiya elmləri doktorları, professorlar Pənah Xəlilov, Məmməd Əliyev, Elman Quliyev, Nizami Tağısoy, Firuzə Ağayeva, Yaşar Qasımbəyli, Salidə Şərifova, Xuraman Hümmətova, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Qulamhüseyn Əliyev, Arif Əmrahoğlu, Turan Teymurov, Eşqanə Babayeva, Fəridə Vəliyeva, Ağahüseyn Şükürov, Mehman Həsənli, Pərvanə Məmmədova və başqalarının tədqiqatlarında Abay Kunanbayevin həyat yolu və ədəbi irsi müxtəlif mövqelərdən təhlil edilib qiymətləndirilmiş, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə müqayisələr aparılmışdır". Adı bu qənaətdə keçən ədəbiyyatşünasların Azərbaycan-qazax ədəbi əlaqələrinin inkişafında mühüm xidmətləri var. Yeri gəldikcə onlara müraciət edir və qədirşünaslığımızı bildirərək dəyər veririk. Lakin Azərbaycan Abayşünaslığının bir tarixi, nəzəri-metodoloji qüsurunu da qeyd etməliyik: Abayın yaradıcılığının formalaşmasında rus ədəbi mühitinin, rus ədəbiyyatının rolu aşırı dərəcədə şişirdilib. Alimlərimiz buna əsaslanır ki, 1869-cu ildə Qazaxıstan Rusiyaya ilhaq olunduqdan sonra "Qazaxların yazılı ədəbiyyatı isə yalnız XIX əsrdə təşəkkül tapmışdır". Belə bir fikri qənaət qazax-rus ədəbi əlaqələri ilə bağlı rus alimlərinin əsərlərindən, konkret olaraq Z.Kedrinanın "İz jivoqo istoçnika. Oçerki kazaxskoy sovetskoy literaturı" (M., "Sovetskiy pisatelğ", 1960) və M.Fetisovun "Russko-kazaxstanskie literaturnıe svəzi" (M., "Nauka", 1956) adlı əsərlərindən nəşət edirdi.

Ozamankı tədqiqatlarda rus sovet ədəbiyyatı SSRİ-yə daxil olan milli respublikalar üçün "müəllim" rolunda təqdim olunurdu.

Məlumdur ki, bəzi dini-mistik şeirlər yazan akınlar - Dövlət Babatay oğlu (1802-1871), Şortanbay Kanay oğlu (1818-1881) "Rusiyaya meylin əleyhinə çıxmışlar". Tərcümeyi-halından bəllidir ki, Abay "Dəvə qovan" adlı ilk şeirini 1855-ci ildə 10 yaşında yazmışdır. "Abay Kunanbayevin şeir yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü 1886-1895-ci illəri əhatə edir... Bütün yaradıcılığı boyu yazdığı 200-ə yaxın şeirin 150-dən çoxu bu illərin payına düşür".


Şübhəsiz ki, XIX əsr rus ədəbi mühitinin və rus ədəbiyyatının Abay yardıcılığına müəyyən təsiri olmuş, o, "Tatyananın Oneginə məktubu"na mahnı bəstələmişdir. Lakin bu təsir heç də həlledici olmamış, Abay eyni səviyyədə Avropa fəlsəfəsini, Şərqin Firdovsi, Nizami, Füzuli, Nəvai kimi klassiklərini oxumuş və ən əsası budur ki, o, Böyük Çöl mədəniyyəti, qazax (və ümumtürk) akın şeiri ilə yetişmişdir. Və bu ruh onun şeirlərinin ideya-bədii mənasına, milli müəyyənliyinə, səmimiyyətinə və ritminə güclü təsir göstərmişdir.


Gözlərimin giləsi

Ruhum odu, naləsi.

Qəlbimdə dərd azalmaz,

Yaramın yox çarəsi.


Bu bənd bütün Türk Elində oxunan bayatı-manilərdən seçilmir, eynən bizim bayatıların ruhundadır.


Omuzunda incə saç,

Hörüklər qulac-qulac.

Ləzzət almaq olmazmı

Göz yumulu, könül ac.

Bu misralarda Azərbaycan realist poeziyasının - Molla Pənah Vaqifin və aşıq şeirinin - Aşıq Ələsgərin yaradıcılıq ruhu aydın görünür. Burada təkcə ədəbi əlaqədən, ədəbi təsirdən danışmaq kifayət deyil. Bu düşüncə tərzi, bədii təfəkkür ümumiliyi, duyum və deyim üsulu, həyata baxış bucağının qandan və gendən gələn ümumiliyidir. Məhz bu cəhətlər göstərir ki, Abay Kunanbayev xalq düşüncə tərzi, folklor örnəkləri ilə XX əsrin yeni ədəbiyyatı arasında bir mənəviyyat körpüsü rolu oynamışdır.

Abay təkcə öz xalqının, eləcə də bəşərin dərdlərini qələmə almaqla kifayətlənmir, o, həm də məhəbbət, eşq şairidir:


Eşqin dili sözsüz olur,

Dil söz tutur ki, söz deyə?

Eşq baxışla axıdılır

Bir ürəkdən bir ürəyə.


Bu misraları oxuyub dahi Azərbaycan şairi Mövlanə Məhəmməd Füzulini xatırlamamaq olmur:


Heyrət ey büt, surətin gördükdə

lal eylər məni,

Heyrəti-halım görən surət xəyal

eylər məni.


Və yaxud:


Könlüm açılır zülfi-pərişanını görcək,

Nitqim tutulur qönçeyi-xəndanını görcək.

Baxdıqca sənə qan saçılır didələrimdən,

Bağrım dəlinir navəki-müjganını görcək.

 
Fərq burasındadır ki, Füzuli klassik qəzəl janrında, Abay şifahi xalq şeiri üslubunda yazır. Abay sadəcə olaraq sadəçidir, bu sadəliyin dərin poetikası və estetikası var:

 
Salam sənə qaşı yaylım,

Bu dünyada yoxdu tayın.

Gözlərimi yaş tutubdu,

Razı olma mən ağlayım.

 
Sən hamıdan göyçəyimsən,


Yer üzünə bəzəyimsən.

Təkcə sənsən məhəbbətim,

Əzəl arzum, diləyimsən.

Bu sadə yazı tərzi XIX əsr çoxusu savadsız olan qazax oxucusunun zövqünə yaxın idi, tez əzbərlənir və dildən-dilə, yaddaşdan-yaddaşa köçərək yaşayır, köçəri qazaxın nəğməsinə çevrilirdi.

Bütün xalqlarda poeziyanın əsas mövzusu məhəbbətdir. Xüsusən Şərq, o cümlədən, türk ədəbiyyatında məhəbbət, eşq, sevgi ən aparıcı mövzu olmuşdur: Dahi Nizaminin və Füzulinin, Cəlaləddin Ruminin, Əlişir Nəvainin, Əbdürrəhman Caminin, Nəsiminin, Yunus Əmrənin ən yaxşı şeirləri sevgi şeirləridir. Bunlar həm də bizim - türk şairlərinin ən dərin mənalı fəlsəfi şeirləridir. Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikrinin patriarxı, akademik Məmməd Cəfərin Füzuli haqqında dediyi "Füzuli sevir - Füzuli düşünür deməkdir" fikri bütün türk şairlərinin yaradıcılığına, o cümlədən, özündən sonra da, 150 il qazax ədəbiyyatına təsir göstərmiş Abay Kunanbayevin yaradıcılığına epiqraf ola bilər. Məsələn, bu bəndlərə nəzər salaq:

Könlümü dindirir yenə məhəbbət,

Eşqsiz yaşamaq nə çətin olur!

Nələr bəxş eləmir sənə məhəbbət,

Onun acısı da şərbətin olur.

               
Kədər də, həsrət də, nisgil də, qəm də

Qəlbin atəşində qovrulur, yanır.

Ömür-gün yolunda dara düşəndə

Məhəbbət ömrünə arxa dayanır.

 
Abay Kunanbayev insana ilahi tərəfindən bəxş olunan ən ali hissi, acısı da şirin olan məhəbbəti belə ürəkdən, səmimi tərzdə, mənalı şəkildə tərənnüm edir.

Bu mənada tanınmış tədqiqatçı, professor Elman Quliyevin Abayın şeirlərinin Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin "Pəri", türkmən şairi Məhdimqulunun "Xəbərsiz" kimi portret şeirləri ilə müqayisəli təhlili rəğbət doğurur.

Abayın bəzi misraları olduqca yığcam və mənalıdır, aforizm kimi səslənir:

Qazaxlar arasında birinci adam oldum

Nitqimlə, düz sözümlə,

Uzaq görən gözümlə.

Bu şeir tərzi də türk bədii düşüncəsi üçün doğmadır. Türk xalq şeirindən gəlmə bir tərzdir. XX əsr Azərbaycan şeirində filosof şair Rəsul Rza da ondan istifadə edib:

Evi muzey,

Qəlbi quzey.

Ümumiyyətlə, qədim türk, o cümlədən, Azərbaycan və qazax şeiri, məsələn, "Kitabi-Dədə Qorqud", "Manas" şeiri əsasən bu cür qısa sətirlərdən ibarətdir. Bu da qədim türk bədii təfəkkürünün dəqiqliyinə dəlalət edir. Sonralar mənşəyi "Kitabi-Dədə Qorqud"un sözlü nəsrinə bağlı olan sərbəst şeir, sözlərlə piramida qurmaq kimi poetik sistemə biz Azərbaycan şeirində Rəsul Rzanın, Mikayıl Rəfilinin və Əli Kərimin yaradıcılığında rast gəlirik.

Şairin həyatında faciəli, kədərli məqamlar da olmuş, dövrünün haqsızlığından, müasirlərinin nadanlığından, "anlamaq dərdindən" (Anar) çox əziyyətlər çəkmiş, kədər dolu həyat yaşamışdır. Bundan əlavə, o, həyat yoldaşlarından birini, 1895-ci ildə böyük oğlu Abdurrəhmanı, 1904-cü ildə kiçik oğlu Moğaviyanı itirmiş, bu itkilərdən doğan acı insani kədər onun yaradıcılığında da dərin iz salmışdır. "Gəlinim Məhimə başsağlığı" (gəlininin adı Məğrubə idi) şeirində yazırdı:


Məni də çox əydi kədər,

Bir təsəlli gəzdim əbəs.

Qəm könlümü etdi hədər,

Haradadır təsəlli, bəs?

Eyni kədər, dərd, qəm gəlininə həsr etdiyi "Məhimin acısı" şeirində də yer almışdır:

 
İtirdim zirvədə öz bayrağımı,

Dərənin dibinə uçuram indi.

Dərd yedi, qəm yedi ürək yağını,

Orda işıqlarım əbədi söndü.

 
Bu yerdə dünyanın ən böyük sevgi və dərd şairi, dərdi hamıdan yaxşı dərk etmiş Füzulinin müdrik sözləri ilə təsəlli tapırsan: "Bilirəm ki, sən dərdli yaranmısan. Dərd isə şairliyin əsas sərmayəsidir". Məhz bu sərmayə sayəsində də Abay Kunanbayev Qazaxıstanın və bütün türk dünyasının mütəfəkkir şairi, qazax xalqının və bütün türklərin oxuyan qəlbi ola bilmişdir.