Ayrı-ayrı azadlıqlar və konstitusion hüquqlar rejiminə əsaslanan liberal demokratiya ənənəsinə uyğun olaraq qurulan çoxmillətli Avropada tolerantlıq problemləri nə antik dövrlərdə, nə də orta əsrlərdə 1-ci tolerantlıq problemi ilə tam eyni deyil. Müasir Avropa, din əsasında ən yüksək xeyir fərziyyələrinə malik olmayan qədim dünya kimi deyil. Nə də xristian orta əsrlərinə bənzəyir. Burada tək bir ən yüksək yaxşılıq zəruri sayılırdı. Con Lokk və İmmanuel Kantdan bəri liberal demokratiyada siyasi cəmiyyət öz dini və mədəni kimliklərindən təcrid olunmuş atomlaşmış şəxslərdən ibarət prinsipcə inkişaf etmişdir. Şəxsi mədəni şəxsiyyətlər dünyası yalnız şəxsi sfera ilə məhdudlaşır və ictimai görünüşdən uzaqdır. Beləliklə, belə bir quruluşda mədəni şəxsiyyət ictimai  kontekstə daxil edilir. Ancaq yalnız o dərəcədə ki, bu, ayrı-ayrı şəxslərin və ya ümumi iradənin ümumi marağını əks etdirir [4, s 56]. Lakin bu yanaşma təbii ki, cəmiyyətdə dominant çoxluq mədəniyyətinin xeyrinə işləyir və mədəni cəhətdən müxtəlif fərdlərin cəmiyyətə tam daxil olmasına maneə yaradır. Bu ona görədir ki, sosial münasibətlərdə "nonnal"ın mövcud olmamasını məhz çoxluğun mədəniyyəti müəyyən edir: buna görə də, ictimai görünüşdən uzaq olacağı gözlənilən mədəni kimliklər praktikada yalnız çoxluğun mədəniyyətinə yad olan şəxslər olacaq. Lakin son illər multikulturalizmin yaranması ilə mədəni baxımdan müxtəlif olan digərlərinin sosial görünüşü qeyri-milliliyi boğur, bununla da özəl sferanın ictimai görünüşünə olan tələbat artırdı. Nəticədə həm qeyri-nalin və qərəzsizliyin qeyri-prinsipləri, həm də ictimai və özəl sferalar arasındakı fərq "ədalət" prinsipi əsasında sorğu-suala tutulmağa başladı. Məsələn, Habennas iddia edir ki, ayrı-ayrı mərkəzli liberal demokratiyada vətəndaşlıq və çoxluq mədəniyyətinin bir-birinə birləşdirilməsi mədəni fərqliliklərə qarşı həssas olmayan, müxtəlif mədəniyyətlərə və həyat tərzinə qarşı ayrı-seçkiliyə, digər tərəfdən isə sivilizasiyaların toqquşmasının qarşısının alınmasında zəifliyin yaranmasına gətirib çıxarır. Nəticə olaraq, əgər multikulturalizm fenomeninə ədalətli və tolerant yanaşmanı Avropada göstərmək lazımdırsa, onda həmin şəxsin mədəni fərqliliyinin və şəxsiyyətinin tanınmasına, fərqli həyat tərzinin və dünyagörüşünün harmonizasiyasına daha çox diqqət yetirilməlidir. Lakin bu gün çoxmillətli liberal cəmiyyətin tolerantlıq problemlərini həll etmək üçün tolerantlığın klassik anlayışı kifayət deyil [2, s 112-114]. Fikrimizcə, tolerantlığın müasir problemlərinin həllinə yalnız belə bir tolerantlıq konsepsiyası tam və ədalətli töhfə verə bilər. Nəzərə alsaq ki, hər ikisi xristian və islam mədəniyyətləri kimi universallığı iddia edən dini mədəniyyətləri, eləcə də güclü milli mədəniyyətlərin birgə həyat sürməyə başladığı çoxmillətli Avropanı əhatə edir. XXI əsrin başlanğıcında Avropa cəmiyyətində çox mühüm paradiqma növbəsi baş verir; fərqli dini, etnik və mədəni qrupların nümayəndələrini bir araya gətirən bir dönüşüm yaşayır. İslam mədəniyyəti bu gün əvvəlkindən daha çox Avropa mədəniyyətidir. İndi sual yaranır: Avropa ilə İslam arasındakı tarixi əlaqələri və Avropa özünüinkişafəsinin islamın alt-üst anlayışını nəzərə alsaq, belə bir cəmiyyət tolerant cəmiyyət olmağa müvəffəq olacaqmı? Bu sualın cavabı nə olursa olsun, sivilizasiyalar tezisinin toqquşmasına cavab olacaq. Aydın məsələdir ki, bu gün Avropada, eləcə də Avropadan kənarda özünüməşğulluq böhranı yaşanır. Aydın məsələdir ki, bəzi avropalıların düşüncəsində Avropanın özünü hansı yollarla təsdiq edə biləcəyi sualı var: onlar üçün Avropa Avropa olmalıdır və başqa heç nə olmamalıdır. Bu isə o deməkdir ki, qeyri-azərbaycanlının Avropada yeri yoxdur. Təbii ki, bu yanaşma təkcə Avropa üçün xarakterik deyil, müxtəlif mədəniyyətlərdə oxşar yanaşmaları görmək mümkündür: hətta bir yerdə marginallaşmadan əziyyət çəkənlərin özləri də başqa yerdə özlərinə aid olmayanları marginallaşdırır. Bu baxımdan, problem təkcə Avropaya xas deyil; amma bu, Avropanın, Avropanın digərlərinin və dostlarının bu gün müzakirə etməli olduqları bir sualdır. Çünki qeyri-Azərbaycanlının Avropada yeri olmadığına dair çıxış digəri üçün qapalı olan bir selfinin inşası deməkdir. Burada "Mən" yalnız digər fikirə bağlanaraq mənə çevrilə bilər. Lakin belə bir özünütənzimləmə nə açıq cəmiyyətin Avropa idealına, nə də multikulturalizm reallığına uyğundur. Uyğunsuzluqlar bir yana, belə bir özünü dərketmə nəhayətdə öz daxilində münaqişə potensialına malikdir [5, s 156] Çoxluq mədəniyyəti dözümsüzlük problemlərinin həllində dominant rol oynayır. Çoxluğun münasibəti, öz-özlüyündə kifayət etməsə də, tolerantlıq suallarında böyük dərəcədə həlledici olacaq. Çoxluq digərinə üç cür reaksiya verir: assimilyasiya, kənarlaşdırma və tolerantlıq. Tolerantlıqdan fərqli olaraq, assimilyasiya və kənarlaşdırma mədəni müxtəlifliyə və homogen cəmiyyətə bağlı olan özünüməşğulluq idealının nəticəsidir. Azərbaycanda multikulturalizm siyasəti müxtəlif etnik mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı hörmət və ənənəvi birgə yaşayış prinsiplərinə əsaslanır. Bu model Azərbaycan Respublikasının sivilizasiyalar və mədəniyyətlər arasında dialoq prosesində uğurlu missiyası və girişidir. Azərbaycanda etno-mədəni müxtəlifliyi ilə fərqlənən xalqlar və dinlər arasındakı münasibətlər və bu gün tolerantlıq adlandırdığımız birgəyaşayış tarixi prinsiplər əsrlər boyu mövcud olan ənənələrə, qarşılıqlı hörmətə, etibara və əməkdaşlığa əsaslanır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin daim vurğuladığ kimi, "Multikulturalizm Azərbaycan xalqının həyat tərzidir". Bu sitat azərbaycan cəmiyyətinin tarixi təcrübəsi ilə cilalanmış və təkmilləşdirilmiş etno-mədəni münasibətlərin dərin mənasını, əsrlər boyu formalaşmış xalqlar və dinlər arasında mövcud olan ənənəvi və unikal birgəyaşayış modelini qətiyyətlə və tamamilə əks etdirir. Burada "Azərbaycan xalqı" dedikdə, dövlətimizin Əsas Qanununda - Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit edilmiş etnik, dini və ictimai mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi, dini etiqad azadlığı, birlik, sarsılmaz ittifaq və qardaşlıq münasibətləri nəzərdə tutulur. Bu tədbirlər təkcə qanunlarda deyil, gündəlik həyatda da təcəssüm olunur. O da məlumdur ki, tarixən müxtəlif xalqlar və dini icmalar Azərbaycanda məskunlaşıblar, ölkəmizin ictimai-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynayıblar. Eyni zamanda, azərbaycan dövlətinin məqsədyönlü siyasəti sayəsində etno-mədəni xüsusiyyətlərini, inanclarını, həyat tərzini və ənənələrini qoruyub saxlamışlar. Hətta qarşılıqlı mədəni mübadilə nəticəsində, Azərbaycan mədəniyyətinə böyük töhfələr verdilər. Bu prinsiplərin əsası vaxtilə milli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. Ulu öndər çıxışlarının birində bu birliyin mahiyyəti və sarsılmaz gücü haqqında aşağıdakıları söyləmişdir: “Respublikamızın ən mühüm sərvəti əsrlər boyu bu torpaqda yaşamış, taleyini və həyatını bu torpaqla bağlayan, müxtəlif millətlərdən olan, dindar insanlar olanlardır. Ölkə nə qədər çox insan birləşsə, bir o qədər zəngin olacaq” (anl.az/down/meqale/baki_xeber/2016/may/492398.htm). Bu həqiqət Azərbaycan xalqının şanlı qələbəsi ilə başa çatan 44 günlük müharibə zamanı bir daha təsdiq olundu. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında tarixi qələbəmizin memarı, qələbə çalan Komandanlıq, Azərbaycan Ordusu işğal altında olan torpaqlarımızı otuz ilə yaxın düşməndən azad etdi. Odur ki, silahlı qüvvələrimizin "Dəmir yumruq" kod adı altında həyata keçirdiyi genişmiqyaslı əks-hücum əməliyyatı da Azərbaycanın etnik və dini müxtəlifliyi, azərbaycançılıq ideologiyası, ümumi rifah naminə xalq-iqtidar birliyi, multikulturalizmin uğurlu siyasəti baxımından da rəmzi məna daşıyır. Onları qələbəyə ruhən ruhən salan əsas amillərdən biri də xalqımızın Baş Komandan, Azərbaycan Prezidentinə olan böyük inamı, etibarı və əminliyi idi. Münaqişənin əvvəlində olduğu kimi, 44 gün ərzində həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar zamanı da ölkəmizdə yaşayan müxtəlif xalqların yüzlərlə və minlərlə nümayəndəsi - əsgər və zabitlər Azərbaycanın Milli Ordusunun sıralarında xidmət etmiş, Vətənin müdafiəsinə qalxmışlar. Onların hər biri misilsiz cəsarətləri ilə sübut ediblər ki, vətənimizin ərazi bütövlüyünün bərpası naminə canından keçməyə hazırdırlar. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda canından keçən yüzlərlə şəhidin arasında həm də cəsur döyüşçülərimiz, müxtəlif millətlərin övladları-Aqarunovlar, Yakovlevs, Polovinkos, Senyuşkinlər və başqaları var. Azərbaycan xalqı öz əziz xatirəsini əbədi yaşayacaq və heç vaxt unutmayacaq. Prezident İlham Əliyevin sözləri ilə desək, "Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların vətənpərvərlik müharibəsində böyük payı var. Vətənpərvərlik müharibəsi bir daha göstərdi ki, Azərbaycanda bütün xalqlar dostluq, qardaşlıq və həmrəylik şəraitində yaşayırlar. 44 günlük bu Müharibə bir daha göstərdi ki, ölkəmizdə milli birlik, milli həmrəylik mövcuddur". Təsadüfi deyil ki, qədim mədəniyyətin beşiyi olan Şuşa şəhərində iyirmi doqquz illik fasilədən sonra şəhidlərimizin əziz xatirəsinə həsr olunmuş "Xari Bülbül" musiqi festivalının mövzusu "Azərbaycan musiqisində multikulturalizm" olmuşdur. Ölkəmizin ayrı-ayrı bölgələrində yaşayan müxtəlif xalqların musiqi qrupları və ifaçıları etno-mədəni birliyi, vahid Vətəni izzətləndirmiş və bu bayramda qardaşlıq xəbərini bütün dünyaya yaymışlar.


Zəhra Həşimova,
ADU-nun  magistrantı 


ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1.    Fay, B. (2012) Çağdaş Sosyal Bilimler Felsefesi (İ. Türkmen Çev.). İstanbul: Ayrıntı yayınları. İst., 2012. 
2.    Giddens, A. and Sutton, P. W. (2013) Sociology. 7. 
3.    Edition. Cambridge: Polity Press. Heywood, A. Siyaset (2007) (B. Kalkan editörlüğünde, B. B. Özipek, B. Şahin vd. Çev.). Ankara: Adres Yayınları.
4.    Jupp, J. and Clyne, M. (2011) Introduction - Multiculturalism and Integration A Harmonious Relationship (M. Clyne and J. Jupp Ed.) Canberra: The Australian University Press. 
5.    Kymlicka, W. (2006) Çağdaş Siyaset Felsefesine Giriş, (Çev.: E. Kılıç Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 
6.    Parekh, B. (2000) Rethinking Multiculturalism Cultural Diversity and Political Theory. London: Macmillan Press Ltd. 
7.    İlyasov.R. 525-ci qəzet.Ali təhsildə Azərbaycan multikulturalizmi